การปนเปื้อนไมโครพลาสติกในปลาและเคยปลาในพื้นที่ทะเลน้อย : การวิเคราะห์และแนวทางลดการปนเปื้อน

บทคัดย่อ

วัตถุประสงค์และที่มา : พื้นที่ทะเลน้อยเป็นสถานที่ท่องเที่ยวเชิงนิเวศที่สำคัญของจังหวัดพัทลุง ที่มีนักท่องเที่ยวเป็นจำนวนมาก รวมถึงมีประชากรที่อาศัยอยู่ในพื้นที่โดยรอบทะเลน้อยจำนวนหลายครัวเรือน จึงทำให้มีขยะเกิดขึ้นเป็นจำนวนมาก ทั้งจากครัวเรือนและการท่องเที่ยว ซึ่งขยะเหล่านี้อาจหลุดลอดลงสู่แหล่งน้ำ และขยะพลาสติกในแหล่งน้ำอาจย่อยกลายเป็นไมโครพลาสติก (Microplastics) ได้ โดยไมโครพลาสติกเป็นพลาสติกขนาดเล็กที่มีเส้นผ่านศูนย์กลางเล็กกว่า 5 มิลลิเมตร ซึ่งไมโครพลาสติกส่งผลกระทบต่อการปนเปื้อนในระบบนิเวศ และอาจส่งผลต่อคุณภาพของผลิตภัณฑ์จากชุมชน โดยเฉพาะผลิตภัณฑ์ด้านอาหารท้องถิ่น ซึ่งพื้นที่ทะเลน้อยเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำที่สำคัญเป็นแหล่งรับน้ำ ท่องเที่ยว ประมง และการเกษตรโดยคนในชุมชนมีการนำปลาในพื้นที่ทะเลน้อยมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์อย่างหลากหลาย โดยเฉพาะการผลิตเคยปลา หรือ เรียกว่ากะปิปลา ที่มีการนำปลาทั้งตัวมาผลิตอาจทำให้มีการปนเปื้อนของไมโครพลาสติกได้  ซึ่งเคยปลาเป็นสินค้าที่คนในท้องถิ่นและนักท่องเที่ยวนิยมบริโภคอย่างมาก ดังนั้นงานวิจัยนี้ศึกษาการปนเปื้อนไมโครพลาสติก ในปลาที่นิยมนำมาทำเป็นเคยปลา การปนเปื้อนไมโครพลาสติกในเคยปลา และกรรมวิธีในการผลิตเคยปลา เพื่อหาแนวทางในการปรับปรุงกรรมวิธีในการผลิตเคยปลาที่ปลอดภัยมีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกน้อยที่สุดส่งผลให้ผลิตภัณฑ์เคยปลาในพื้นที่ทะเลน้อยเป็นผลิตภัณฑ์ที่ปลอดภัยและสามารถยกระดับผลิตภัณฑ์ได้ในอนาคต

วิธีดำเนินการวิจัย : การศึกษาการปนเปื้อนของไมโครพลาสติกในปลา เคยปลา และกรรมวิธีการผลิตเคยปลาในพื้นที่ทะเลน้อย เป็นการวิจัยเชิงสำรวจ และการวิเคราะห์ในห้องปฏิบัติการ โดยเก็บตัวอย่างปลาจำนวน  5 ชนิด ซึ่งเป็นชนิดปลาที่ชาวบ้านในท้องถิ่นนิยมนำมาทำเคยปลา ได้แก่ ปลากระดี่ (Trichogaster trichopterus) ปลาตะเพียน (Puntius goionotus) ปลาสลิด (Trichogaster pectoralis) ปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi) และปลาหมอช้างเหยียบ (Pristolepis fasciata) ชนิดละ 60 ตัวอย่าง สำหรับการศึกษาการปนเปื้อนไมโครพลาสติกในเคยปลา โดยสุ่มเลือกซื้อและสอบถามจากผู้ผลิตเดิมจำนวน 5 แหล่ง ๆ ละ 3 ตัวอย่าง โดยสุ่มเก็บข้อมูลทุก 2 เดือนทั้งในปลา และในเคยปลา รวมตัวอย่างปลาทั้งหมด 1,800 ตัวอย่าง และตัวอย่างเคยปลาทั้งหมด 90 ตัวอย่าง แล้วเตรียมตัวอย่างปลาและเคยปลาเพื่อวิเคราะห์หาไมโครพลาสติกต่อไปโดยศึกษาปริมาณ สี และรูปร่างของไมโครพลาสติกที่ปนเปื้อนในปลาและเคยปลา นอกจากนี้ศึกษากรรมวิธีในการผลิตเคยปลา ประกอบด้วยกรรมวิธีหลัก ได้แก่ ชนิดปลาหลักที่นำมาผลิตเคยปลา อุปกรณ์ในการสับปลา อุปกรณ์ในการหมักเคยปลา อุปกรณ์ในการย่อยหรือบดปลา อุปกรณ์ในการตากแดด ระยะเวลาในการหมัก ระยะเวลาในการตาก และภาชนะบรรจุเคยปลา การวิเคราะห์ข้อมูลโดยเปรียบเทียบความแตกต่างของปริมาณการปนเปื้อนไมโครพลาสติกในปลาแต่ละชนิด การปนเปื้อนไมโครพลาสติกในเคยปลากับวิธีการผลิตเคยปลาแต่ละประเภท ด้วยวิธี One way – Anova และการเปรียบเทียบพหุคูณ แบบ Duncan และเปรียบเทียบความแตกต่างในปลาแต่ละชนิด และเปรียบเทียบความแตกต่างในแต่ละกรรมวิธี ที่ระดับนัยสำคัญ เท่ากับ 0.05 ในโปรแกรม Excel เพื่อหาชนิดปลาที่มีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกน้อยที่สุดในการเป็นข้อแนะนำในการเลือกใช้วัตถุดิบในการผลิตเคยปลา

ผลการวิจัย : เคยปลามีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกเฉลี่ย 115.0 ± 119.7 ชิ้น/กิโลกรัม และปลาที่นิยมนำมาเป็นวัตถุดิบในการผลิตเคยปลาที่มีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกมากที่สุดคือ ปลาตะเพียน (Puntius goionotus) เฉลี่ย 365.5±276.0 ชิ้น/กิโลกรัม รองลงมาคือ ปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi) เฉลี่ย 321.8±224.1 ชิ้น/กิโลกรัม และมีการปนเปื้อนไมโคร พลาสติกน้อยที่สุดในปลาสลิด (Trichogaster pectoralis) เฉลี่ย 162.2±108.0 ชิ้น/กิโลกรัม เมื่อเปรียบเทียบความแตกต่างของการปนเปื้อนไมโครพลาสติกในปลาทั้ง 5 ชนิด ด้วยวิธี One-way Anova ที่ระดับนัยสำคัญ 0.05 พบว่ามีความแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติ และเมื่อวิเคราะห์ความแตกต่างระหว่างชนิด พบว่า ส่วนใหญ่มีปริมาณการปนเปื้อนไมโครพลาสติกแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติที่ระดับความเชื่อมั่น 0.05 ยกเว้นในปลากระดี่ (Trichogaster trichopterus) กับปลาสลิด (Trichogaster pectoralis) ปลาตะเพียน (Puntius goionotus) กับปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi)  ปลาตะเพียน (Puntius goionotus) กับปลาหมอช้างเหยียบ (Pristolepis fasciata) และปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi) กับปลาหมอช้างเหยียบ(Pristolepis fasciata) ที่ไม่มีความแตกต่างกันอย่างมีนัยสำคัญทางสิถิติ นอกจากนี้พบว่าปลาขนาดเล็กมีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกสูงกว่าปลาขนาดใหญ่ในปลาตะเพียน (Puntius goionotus) ปลาสลิด (Trichogaster pectoralis) ปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi) และปลาหมอช้างเหยียบ (Pristolepis fasciata) อีกทั้งพบว่าไมโคร พลาสติกสีดำ และรูปร่างแบบเส้นใยปนเปื้อนในปลาและเคยปลาสูงสุด  และอุปกรณ์ในการทำเคยปลามีผลต่อปริมาณการปนเปื้อนไมโครพลาสติก โดยเฉพาะอุปกรณ์ในการสับปลา หมักปลา และตากเคยปลา ถ้าใช้อุปกรณ์ที่เป็นพลาสติกจะมีการปนเปื้อนไมโครพลาสติกสูงกว่าอย่างมีนัยสำคัญทางสถิติที่ระดับความเชื่อมั่น 0.1

สรุปผลการวิจัย : การหาแนวทางการยกระดับการแปรรูปผลิตภัณฑ์เคยปลาเพื่อลดการปนเปื้อนไมโครพลาสติกในพื้นที่ทะเลน้อย โดยการคัดเลือกชนิดปลาที่เป็นวัตถุดิบในการผลิตเคยปลา ควรหลีกเลี่ยงการนำปลาตะเพียน (Puntius goionotus) หรือปลาหางแดง (Barbodes schwanenfeldi) รวมถึงปลาที่มีขนาดเล็ก และควรใช้อุปกรณ์ในการผลิตเคยปลาเป็นวัสดุที่ทำจากไม้ หรือหลีกเลี่ยงการใช้พลาสติกจะช่วยลดการปนเปื้อนไมโครพลาสติกในเคยปลาได้ และนำไปสู่การยกระดับคุณภาพผลิตภัณฑ์อาหารท้องถิ่นให้มีความปลอดภัยจากการปนเปื้อนไมโครพลาสติกได้