ปัจจัยที่มีความสัมพันธ์กับจำนวนจุดความร้อนและตัวแบบการพยากรณ์ จำนวนจุดความร้อนรายเดือนในพื้นที่ภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย

บทคัดย่อ

วัตถุประสงค์และที่มา : จังหวัดภาคเหนือตอนบนของประเทศไทยประสบปัญหาเนื่องจากการเกิดจุดความร้อนอย่างต่อเนื่องทุกปี จุดความร้อนเหล่านี้มีสาเหตุจากหลายปัจจัยร่วมกัน ทั้งปัจจัยทางธรรมชาติและปัจจัยจากการกระทำของมนุษย์ การศึกษาความสัมพันธ์ของปัจจัยด้านพื้นที่และปัจจัยด้านฤดูกาลกับจำนวนจุดความร้อนถือเป็นสิ่งสำคัญในการระบุสาเหตุพื้นฐานของปัญหานี้ และการพัฒนาตัวแบบการพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนรายเดือนจะสามารถคาดการณ์จำนวนจุดความร้อนในพื้นที่จังหวัดภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย ซึ่งข้อมูลดังกล่าวจะช่วยให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้องสามารถกำหนดนโยบาย วางแผนกลยุทธ์ และดำเนินการจัดการในเวลาที่เหมาะสมเพื่อบรรเทาผลกระทบของสถานการณ์จุดความร้อนในพื้นที่ได้อย่างมีประสิทธิภาพ

วิธีดำเนินการวิจัย : การศึกษานี้เก็บข้อมูลจำนวนจุดความร้อนบริเวณพื้นที่ป่าและพื้นที่เกษตรกรรมในภาคเหนือตอนบนของประเทศไทย 8 จังหวัด ดังนี้ เชียงใหม่ เชียงราย ลำปาง ลำพูน แม่ฮ่องสอน น่าน แพร่ และพะเยา ตั้งแต่ 1 มกราคม 2561 ถึง 31 ธันวาคม 2567 ซึ่งตรวจวัดด้วยเซนเซอร์ MODIS จากระบบบัญชีข้อมูลกรมป่าไม้  ในการศึกษาความสัมพันธ์ของปัจจัยด้านพื้นที่ในการใช้ประโยชน์ที่ดินและปัจจัยด้านฤดูกาลกับจำนวนจุดความร้อนจะแบ่งข้อมูลจำนวนจุดความร้อนตามปัจจัยด้านพื้นที่การใช้ประโยชน์ที่ดินที่สนใจศึกษาเป็น 3 พื้นที่ ดังนี้ ป่าสงวนแห่งชาติ ป่าอนุรักษ์ และเกษตรกรรม และแบ่งข้อมูลตามฤดูกาลเป็น 3 ฤดู ดังนี้ ฤดูฝน (พฤษภาคม-ตุลาคม) ฤดูหนาว (พฤศจิกายน-กุมภาพันธ์) และฤดูร้อน (มีนาคม-เมษายน) วิเคราะห์จำนวนจุดความร้อนรายเดือนตั้งแต่ พ.ศ. 2561-2567 โดยจำแนกตามปัจจัยด้านพื้นที่และปัจจัยด้านฤดูกาลและวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของปัจจัยด้านพื้นที่และปัจจัยด้านฤดูกาลกับจำนวนจุดความร้อนของแต่ละอำเภอในจังหวัดภาคเหนือตอนบนด้วยสถิติทดสอบไคสแควร์ สำหรับการศึกษาตัวแบบการพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนจะดำเนินการทดสอบส่วนประกอบของอนุกรมเวลาจำนวนจุดความร้อนด้วย Runs Test และ Kruskal-Wallis Test และแบ่งข้อมูลออกเป็น 2 ชุด ดังนี้ ชุดที่ 1 เป็นข้อมูลจำนวนจุดความร้อนตั้งแต่เดือนมกราคม 2561 ถึงเดือนธันวาคม 2566 สำหรับสร้างตัวแบบการพยากรณ์  3 วิธี ได้แก่ วิธีการวิเคราะห์การถดถอยโดยใช้ตัวแปรดัมมี วิธีแยกส่วนประกอบ และวิธีปรับให้เรียบเอ็กซ์โพเนนเชียลของโฮลต์-วินเทอร์ ชุดที่ 2 เป็นข้อมูลจำนวนจุดความร้อนตั้งแต่เดือนมกราคม 2567 ถึงเดือนธันวาคม 2567 สำหรับตรวจสอบความแม่นยำของผลการพยากรณ์ล่วงหน้าในแต่ละตัวแบบการพยากรณ์ที่สร้างขึ้นด้วยข้อมูลชุดที่ 1 โดยใช้ค่าเบี่ยงเบนสัมบูรณ์เฉลี่ย (MAD) และค่ารากที่สองของความคลาดเคลื่อนกำลังสองเฉลี่ย (RMSE) เป็นเกณฑ์ในการตรวจสอบ

ผลการวิจัย : การวิเคราะห์จำนวนจุดความร้อน พ.ศ. 2561-2567 พบว่า จังหวัดเชียงใหม่มีจำนวนจุดความร้อนมากที่สุด คิดเป็นร้อยละ 21.38 ของจำนวนจุดความร้อนทั้งหมดในพื้นที่ที่ศึกษา รองลงมาเป็นจังหวัดแม่ฮ่องสอน (ร้อยละ 20.61) เชียงราย (ร้อยละ 16.87) และน่าน (ร้อยละ 14.34) เมื่อวิเคราะห์ความสัมพันธ์ของปัจจัยด้านพื้นที่และปัจจัยด้านฤดูกาลกับจำนวนจุดความร้อนของแต่ละอำเภอด้วยสถิติทดสอบไคสแควร์ที่ระดับนัยสำคัญ 0.05 พบว่า ปัจจัยด้านพื้นที่การใช้ประโยชน์ที่ดินและปัจจัยด้านฤดูกาลมีความสัมพันธ์กับจำนวนจุดความร้อนของแต่ละอำเภอ โดยส่วนใหญ่อำเภอในจังหวัดภาคเหนือตอนบนพบจุดความร้อนมากที่สุดบริเวณพื้นที่ป่า ยกเว้นอำเภอแม่ลาว แม่จัน ป่าแดด และแม่สายของจังหวัดเชียงราย อำเภอดอกคำใต้ จุน และภูกามยาวของจังหวัดพะเยา อำเภอเมืองลำพูน และป่าซางของจังหวัดลำพูน และอำเภอหนองม่วงไข่ จังหวัดแพร่ที่มีจุดความร้อนมากที่สุดในพื้นที่เกษตรกรรม เมื่อพิจารณาภาพรวมระดับจังหวัด พบว่า ทุกจังหวัดพบจุดความร้อนมากที่สุดบริเวณพื้นที่ป่า โดยจังหวัดน่าน เชียงราย เชียงใหม่ ลำปาง และแพร่ พบจุดความร้อนมากที่สุดในป่าสงวนแห่งชาติ สำหรับจังหวัดพะเยา ลำพูน และแม่ฮ่องสอน พบจุดความร้อนมากที่สุดในป่าอนุรักษ์ ฤดูร้อนจะมีจุดความร้อนมากที่สุดในทุกอำเภอของแต่ละจังหวัด โดยจังหวัดเชียงใหม่ น่าน แม่ฮ่องสอน พะเยา แพร่ ลำปาง และลำพูน มีจำนวนจุดความร้อนมากที่สุดเดือนมีนาคม ยกเว้นจังหวัดเชียงรายมีจำนวนจุดความร้อนมากที่สุดเดือนเมษายน การเลือกตัวแบบการพยากรณ์จะพิจารณาค่า MAD และค่า RMSE ที่น้อยที่สุด ซึ่งตัวแบบการพยากรณ์วิธีการวิเคราะห์การถดถอยโดยใช้ตัวแปรดัมมีเหมาะสำหรับการพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนจังหวัดลำปางและลำพูน วิธีแยกส่วนประกอบเหมาะสมสำหรับพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนจังหวัดเชียงใหม่และแม่ฮ่องสอน ส่วนวิธีปรับให้เรียบเอ็กซ์โพเนนเชียลของโฮลต์-วินเทอร์เหมาะสำหรับพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนจังหวัดน่าน เชียงราย พะเยา และแพร่ และเมื่อพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนเดือนมกราคม-พฤษภาคม พ.ศ. 2568 ด้วยตัวแบบการพยากรณ์ที่มีประสิทธิภาพมากที่สุดในการพยากรณ์ พบว่า จังหวัดน่าน เชียงใหม่ พะเยา แม่ฮ่องสอน แพร่ ลำปาง และลำพูน มีค่าพยากรณ์มากที่สุดเดือนมีนาคม ส่วนจังหวัดเชียงรายมีค่าพยากรณ์มากที่สุดเดือนเมษายน

สรุปผลการวิจัย : 4 อันดับแรกของจังหวัดที่มีจำนวนจุดความร้อนมากที่สุดตั้งแต่ พ.ศ. 2561-2567 ได้แก่ เชียงใหม่ แม่ฮ่องสอน เชียงราย และน่าน ตามลำดับ จากการวิเคราะห์ชี้ให้เห็นว่าจำนวนจุดความร้อนของทุกอำเภอมีความสัมพันธ์กับปัจจัยด้านพื้นที่และปัจจัยด้านฤดูกาล โดยพบว่าส่วนใหญ่อำเภอในจังหวัดภาคเหนือตอนบนพบจำนวนจุดความร้อนบริเวณพื้นที่ป่า และเมื่อพิจารณาภาพรวมระดับจังหวัด พบว่า ทุกจังหวัดพบจุดความร้อนมากที่สุดบริเวณพื้นที่ป่าและพบจุดความร้อนน้อยที่สุดบริเวณพื้นที่เกษตรกรรม สำหรับปัจจัยด้านฤดูกาลเมื่อพิจารณาระดับอำเภอและภาพรวมระดับจังหวัด พบว่า   ในฤดูร้อนมีจุดความร้อนมากที่สุด ถัดมาเป็นฤดูหนาว และฤดูฝน ตามลำดับ ในการพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนระหว่างเดือนมกราคม-พฤษภาคม 2568 พบว่า ทุกจังหวัดมีค่าพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนมากที่สุดในเดือนมีนาคม ยกเว้นเชียงรายมีค่าพยากรณ์จำนวนจุดความร้อนมากที่สุดในเดือนเมษายน